Jak działa układ rozrodczy?

Na początku przypomnijmy sobie krótko budowę żeńskiego układu rozrodczego. Poniższy rysunek przedstawia najważniejsze narządy układu rozrodczego kobiety znajdujące się w podbrzuszu.

Centrum stanowi macica przypominająca gruszkę. To w niej rozwija się dziecko, jeśli zajdziesz w ciążę. Na górze po prawej i lewej stronie za pomocą jajowodów styka się z dwoma parzystymi jajnikami w kształcie migdałów, gdzie w kolejnych cyklach dojrzewają pęcherzyki zawierające komórki jajowe. U dołu poprzez szyjkę macica łączy się z pochwą, do której wnika penis podczas stosunku seksualnego. Niepozorna szyjka macicy jest bardzo ważnym organem dla kobiecej płodności, ponieważ zawiera krypty wydzielające śluz — niezbędny do zajścia w ciążę.

Wejście do pochwy znajduje się pomiędzy ujściem cewki moczowej a odbytem. Twoje zewnętrzne narządy płciowe zwane sromem są przedstawione na poniższym rysunku.

Źródło: Wikimedia Commons.

Powyżej ujścia cewki moczowej znajduje się łechtaczka (a właściwie jej czubek) — silnie unerwiony organ grający główną rolę w Twojej przyjemności seksualnej. Łechtaczkę oraz ujścia cewki moczowej i pochwy otaczają z lewej i prawej strony dwa fałdy skórne zwane wargami sromowymi mniejszymi (w środku) i większymi (na zewnątrz). U dojrzałej kobiety srom jest porośnięty włosami łonowymi. Z tyłu znajduje się odbyt.

Cykl miesiączkowy

Twoja płodność jest cykliczna, tzn. okresy płodności i niepłodności przeplatają się — zwykle co miesiąc (czasem trochę krócej, a czasem znacznie dłużej). Od pierwszej miesiączki Twoja płodność ciągle się włącza i wyłącza, aż do menopauzy, czyli ostatniej miesiączki w Twoim życiu, po której już nigdy nie włącza się z powrotem.

Najważniejszym wydarzeniem w całym cyklu jest owulacja (jajeczkowanie). To pęknięcie pęcherzyka w jajniku i uwolnienie komórki jajowej z z pęcherzyka do jajowodu. Dzięki temu jesteś płodna i możesz zajść w ciążę. Żeby jednak do tego doszło, Twoje ciało musi wykonać złożony taniec hormonów.

Cykl miesiączkowy zaczyna się krwawieniem — menstruacją, miesiączką, okresem. (W bardzo rzadkim przypadku cyklu bezmiesiączkowego krwawienie się nie pojawia i nowy cykl zaczynamy w dniu spadku temperatury.) Przed owulacją endometrium (tkanka wyściełająca macicę), które musi odbudować się po miesiączce, szybko przyrasta. Jest to istotne dla późniejszego utrzymania ciąży. Jeśli nie dojdzie do poczęcia, po ok. dwóch tygodniach po owulacji nadmiarowa tkanka złuszcza się podczas kolejnej miesiączki. Zaczyna się nowy cykl.

Dowiedz się więcej: Czy każde krwawienie to miesiączka?

Hormony

Zależności hormonalne w cyklu miesiączkowym polegają głównie na wymianie informacji na osi podwzgórze — przysadka mózgowa — jajnik. Podwzgórze to część mózgu, która zarządza cyklem. Odbiera informację zwrotną od jajników i nakazuje przysadce (gruczołowi wewnątrz czaszki) wysyłanie sygnałów sterujących wydarzeniami w jajniku. „Rozmowa” podwzgórza z jajnikami polega na wydzielaniu hormonów.

1. FSH (hormon folikulotropowy, folikulotropina) to sygnał z przysadki dla jajnika, by kilka pęcherzyków w jego wnętrzu zaczęło rosnąć. Ostatecznie w pełni dojrzeje tylko jeden (ewentualnie dwa).
2. Rosnący pęcherzyk zaczyna wydzielać coraz większe ilości żeńskich hormonów płciowych — estrogenów. Kiedy osiągną bardzo wysoki poziom we krwi, dają podwzgórzu informację zwrotną z jajnika, że pęcherzyk jest gotowy do pęknięcia.
3. W tym momencie w przysadce następuje nagły wyrzut LH (hormonu luteinizującego, lutropiny) do krwi. To sygnał z przysadki dla jajnika, by pęcherzyk pękł.
4. Gdy pęcherzyk po jajeczkowaniu przemienia się w ciałko żółte, zaczyna wydzielać kolejny ważny hormon płciowy — progesteron. Jeśli nie dojdzie do poczęcia, po ok. dwóch tygodniach ciałko żółte zanika i poziom progesteronu opada. Jest to sygnał dla organizmu, że nie doszło do zapłodnienia i należy rozpocząć cykl od początku. Jeśli jednak zajdziesz w ciążę, ciałko żółte nie zanika i nadal produkuje progesteron, który utrzymuje się na wyższym poziomie. Pod koniec pierwszego trymestru ciąży funkcję ciałka żółtego przejmuje łożysko.

Estrogeny i progesteron wywołują szereg innych zmian w Twoim ciele. Przed owulacją pod wpływem estrogenów:

• wewnątrz szyjki macicy rozpuszcza się gęsty czop śluzowy, który w okresie niepłodności chroni wnętrze macicy,
• krypty szyjki zaczynają wydzielać śluz,
• szyjka się zmienia — mięknie, otwiera się i unosi (skraca),
• endometrium szybko przyrasta.

Uwaga! Zanik śluzu i zamknięcie szyjki nie zawsze świadczy o jajeczkowaniu, a jedynie o spadku poziomu estrogenów. W nietypowych cyklach organizm może przygotowywać się do owulacji wiele razy.

Z kolei pod wpływem progesteronu po owulacji:

• kolejne jajeczkowanie jest niemożliwe dopóty, dopóki progesteron utrzymuje się na wyższym poziomie,
• w szyjce macicy formuje się bardzo gęsty czop śluzowy, który w przypadku ciąży będzie chronił dziecko przed światem zewnętrznym,
• szyjka się zmienia — twardnieje, zamyka się i opada (wydłuża się),

• Twój metabolizm przyśpiesza, by przygotować się do ewentualnej ciąży, co powoduje to wzrost podstawowej temperatury ciała.

  Dowiedz się więcej: Czy wzrost temperatury zawsze świadczy o owulacji?

Poniższa infografika przedstawia podstawowe przemiany hormonalne podczas cyklu miesiączkowego i ich wpływ na kobiecy organizm.

Fazy cyklu

Cykl miesiączkowy można więc podzielić na dwie fazy:

1. Fazę folikularną, podczas której:

   • wydziela się FSH powodujący dojrzewanie pęcherzyka z komórką jajową w jajniku,
   • wydzielają się estrogeny wpływające na produkcję śluzu szyjkowego, zmiany szyjki macicy (która staje się miękka, otwarta i wysoko położona) oraz przyrost endometrium,
   • pod koniec następuje wyrzut LH do krwi, co skutkuje pęknięciem pęcherzyka i uwolnieniem komórki jajowej do jajowodu.
2. Fazę lutealną, podczas której pęknięty pęcherzyk zmienia się w ciałko żółte wydzielające progesteron, co uniemożliwia kolejną owulację i powoduje podwyższenie podstawowej temperatury ciała przez ok. dwa tygodnie.

W praktyce w metodach rozpoznawania płodności wyróżnia się trzy fazy cyklu:

1. Okres niepłodności przedowulacyjnej (względnej), podczas którego:

   • panuje początkowa cisza hormonalna, bo FSH i estrogeny są na niskim poziomie,
   • nie ma objawów płodności,
   • współżycie w tym czasie raczej nie skutkuje ciążą.

2. Okres płodności, podczas którego:

   • FSH stymuluje dojrzewanie pęcherzyka w jajniku,
   • wydzielają się estrogeny wpływające na produkcję śluzu szyjkowego i zmiany szyjki macicy (która staje się miękka, otwarta i wysoko położona),
   • po kilku dniach następuje wyrzut LH do krwi, co skutkuje pęknięciem pęcherzyka i jajeczkowaniem,
   • pęknięty pęcherzyk zmienia się w ciałko żółte wydzielające progesteron, co powoduje wzrost podstawowej temperatury ciała,
   • szanse na poczęcie są wysokie.

3. Okres niepłodności poowulacyjnej (bezwzględnej), podczas którego:

   • wydziela się progesteron podtrzymujący podwyższoną podstawową temperaturę ciała,
   • nie ma objawów płodności,
   • poczęcie jest praktycznie niemożliwe.

Poniższa grafika pokazuje ten podział na kole cyklu.

Rytm płodności

Czasem porównuje się fazy cyklu do pór roku. Popularne porównanie opiera się na dwóch porach roku obserwowanych w bardziej gorącym klimacie — porze suchej i porze deszczowej. Okres niepłodności (na początku i na końcu cyklu) przypomina porę suchą, kiedy ziemia jest wysuszona i nie wydaje plonu — podobnie jak kobieta nie jest w stanie zajść w ciążę. Okres płodności w tym układzie to pora deszczowa, podczas której deszcz nawadnia ziemię i umożliwia wzrost roślinności, podobnie jak śluz szyjkowy sygnalizuje płodność i sprzyja poczęciu dziecka. Porównanie w prosty sposób obrazuje rolę, jaką śluz szyjkowy odgrywa w zapłodnieniu.

Można też porównać kolejne fazy cyklu do tradycyjnych pór roku z umiarkowanego klimatu:

• Miesiączka to Twoja wewnętrzna jesień:

  • złuszczająca się wyściółka macicy przypomina liście spadające z drzew,
  • Twoja podstawowa temperatura ciała opada na niższy poziom, podobnie jak jesienią robi się zimno,
  • możesz odczuć spadek nastroju.

• Dni suche po miesiączce to Twoja wewnętrzna zima:

  • nie obserwujesz objawów płodności, podobnie jak zimą nic nie kwitnie,
  • Twoja podstawowa temperatura ciała utrzymuje się na niższym poziomie, przypominając zimowy chłód.

• Okres płodności to Twoja wewnętrzna wiosna:

  • objawy płodności przypominają kwiaty i świeże liście,
  • jeśli będziesz współżyła w tym czasie, możesz zajść w ciążę, podobnie jak ziarno zasiane wiosną na polach może dać obfity plon,
  • możesz mieć lepszy nastrój.

• Faza lutealna to Twoje wewnętrzne lato:

  • nie obserwujesz objawów płodności, podobnie jak latem znikają kwiaty z drzew,
  • Twoja podstawowa temperatura ciała wyraźnie wzrasta, przypominając letni skwar,
  • możesz się źle czuć, podobnie jak latem podczas upału możesz być zmęczona lub nawet omdlewać (obie sytuacje są dalekie od ideału),
  • jeśli wcześniej współżyłaś, to ta faza może zakończyć się porodem — tak jak pod koniec lata odbywają się żniwa.

Niektórym kobietom powyższe porównanie pomaga polubić swój cykl miesiączkowy.

Zapłodnienie

Komórka jajowa po owulacji żyje ok. 12 godzin (do 24 godzin), więc gdyby płodność zależała wyłącznie od kobiety, zajście w ciążę byłoby możliwe tylko w jednym dniu cyklu. W rzeczywistości ten okres jest dłuższy dzięki plemnikom, które przeżywają przeciętnie 2–4 dni w sprzyjających warunkach, gdy szyjka macicy wydziela śluz zmieniający kwaśne, zabójcze dla plemników środowisko pochwy na zasadowe. Bez śluzu plemniki giną maksymalnie po kilku godzinach. Niektóre pary są trochę bardziej płodne od większości i w ich przypadku nasienie wytrzymuje 3–5 dni w drogach rodnych kobiety. W badaniach opisano również pojedyncze przypadki plemników żyjących 7 dni.

Do zapłodnienia są więc potrzebne 3 rzeczy: komórka jajowa, plemnik oraz śluz szyjkowy. Ten nie tylko pomaga plemnikom przeżyć kilka dni w oczekiwaniu na owulację, ale również tworzy dla nich „autostradę” przez szyjkę macicy, selekcjonuje je, więżąc w sobie mniej sprawne komórki, a także uzdalnia je do zapłodnienia (w procesie kapacytacji). Dlatego śluz jest niezwykle ważnym objawem płodności.

Zapłodnienie polega na wniknięciu plemnika do komórki jajowej. Po kilku godzinach proces łączenia się materiałów genetycznych obu komórek dobiega końca, tworząc nowy, unikalny organizm zwany zygotą. Następuje wtedy jej pierwszy podział — a po nim kolejne. Jajowód przesuwa ją w stronę macicy. Gdy tam dociera, jest wielokomórkowym zarodkiem — blastocystą i zagnieżdża się w ścianie macicy. Nie jest więc prawdą, że zagnieżdża się „zapłodnione jajo”. Z części komórek wykształca się łożysko, które następnie poprzez pępowinę odżywia nienarodzone dziecko. Zarodek po kilku tygodniach wchodzi w okres płodowy i rodzi się po ok. 266 dniach od zapłodnienia.

Źródła

1. Rozpoznawanie płodności, red. Michał Troszyński, wyd. 3 poprawione i uzupełnione, PSNNPR, Warszawa 2009, s. 17–31, 59–70.
2. Sztuka Naturalnego Planowania Rodziny. Kurs podstawowy, LMM, Zalesie Górne 2011, s. 16–22, 29, 35.
3. Evelyn L. Billings, John J. Billings, Maurice Catarnich, Atlas Metody Owulacji Billingsa. Obraz śluzu w czasie płodności i niepłodności, tłum. Ewa Małolepsza, wyd. 5 uzupełnione, Pallottinum, Poznań 1998, s. 14–18.
4. R. J. Huneger, Rose Fuller, A Couple's Guide to Fertility, Northwest Family Services, Portland 2017, lok. 308–315.
5. Geraldine Matus, Justisse Method: Fertility Awareness and Body Literacy: A User’s Guide, wyd. poprawione, Justisse-Healthworks for Women, Edmonton 2009, s. 4–14.
6. Elizabeth Raith, Petra Frank, Günter Freundl, Naturalne metody planowania rodziny. Poradnik medyczny, tłum. Piotr Bruszewski, Andrzej Klejewski, wyd. 1, Springer PWN, Warszawa 1997, s. 30–41.
7. Josef Rötzer, Ja i mój cykl, tłum. Klaudia Kosmala, Elżbieta Wójcik, INER, Warszawa 2007, s. 293–304.
8. Josef Rötzer, Sztuka planowania rodziny, tłum. Klaudia Kosmala, Elżbieta Wójcik, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2005, s. 46–54.

Dodatkowe odnośniki

1. Fertility Awareness, oficjalna strona organizacji Fertility UK fertilityuk.org.
2. Matylda Dudzińska, Pani Fizjologia: Z wizytą w jajniku, 04.12.2020, trzeciawyzsza.pl.
3. Lisa Hendrickson-Jack, FFP 269 | Can Women Ovulate More Than Once Per Cycle? | Can Women Ovulate While Pregnant? | Lets Set The Record Straight! | Lisa | Fertility Friday, 26.07.2019, fertilityfriday.com.
4. Barbara Olesinska, Jak działa cykl menstruacyjny?, 24.10.2019, jakzrozumieckobiete.pl.